Τo ακρωνύμιο BRICS, ως γνωστόν, το κατασκεύασε ένας οικονομολόγος της Goldman Sachs το 2001 για να περιγράψει τις πέντε ανερχόμενες οικονομίες, Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα και Νότια Αφρική που θα γίνονταν, υποτίθεται, οι μεγαλύτερες του κόσμου μέχρι το 2050. Μπορούμε να αμφιβάλλουμε για τη διορατικότητα του οικονομολόγου, δεδομένου ότι το 2050 η Βραζιλία μάλλον δύσκολα θα βρίσκεται στην πρώτη δεκάδα των οικονομιών, ενώ η Ρωσία και η Νότια Αφρική θα βρίσκονται με βεβαιότητα πολύ χαμηλά στην κατάταξη, αλλά πάντως οι πέντε αυτές χώρες λίγα χρόνια αργότερα αποφάσισαν ότι θα ήταν μια καλή ιδέα αν συνεργάζονταν κατά κάποιον τρόπο.
Στην πρόσφατη συνδιάσκεψη των χωρών BRICS στο Γιοχάνεσμπουργκ, αποφασίστηκε μάλιστα η διεύρυνση της συνεργασίας με έξι νέα μέλη από την πρωτοχρονιά του 2024: Αίγυπτο, Αιθιοπία, Αργεντινή, ΗΑΕ, Ιράν και Σαουδική Αραβία, ενώ φαίνεται ότι περαιτέρω διεύρυνση θα ακολουθήσει το 2024. Προφανώς θα χρειαστεί να αποφασίσουν κάποια στιγμή σε ένα νέο ακρωνύμιο, αλλά σε αυτό το άρθρο θα χρησιμοποιήσουμε τα προφανούς σημασίας BRICS και BRICS+.
Η πάντα ενήμερη για τα γεωπολιτικά αναγνώστρια του «Κ» είναι ασφαλώς έμπλεη ενθουσιασμού για τα ελπιδοφόρα αυτά νέα. Μήπως βλέπουμε την αρχή του τέλους του ιμπεριαλισμού; Μήπως έρχεται το τέλος του δολαρίου; Μήπως χαράζει ένας πολυπολικός κόσμος, λίγο πιο δίκαιος ή τέλος πάντων κάπως λιγότερο άδικος;
Όπως πάντα, τα πράγματα είναι πιο σύνθετα. Γιατί η μεν πολυπολικότητα είναι σαφές ότι με τον ένα ή τον άλλον τρόπο (θα προτιμήσουμε τον άλλον, επειδή ο ένας είναι ο πόλεμος) είναι προ των πυλών. Η παντοδυναμία των ΗΠΑ που χαρακτήρισε τις μετά το 1989 δεκαετίες διακυβεύεται, κάτι που φαίνεται και από τον πόλεμο στην Ουκρανία τον οποίο η Δύση αυτή την στιγμή τον χάνει. Η σημασία της ύπαρξης και της διεύρυνσης των BRICS είναι μεγάλη και μπορεί να σηματοδοτεί όντως θετικές εξελίξεις. Αλλά κατά τα άλλα, μήτε το τέλος του δολαρίου έρχεται, μήτε των ανισοτήτων και της αδικίας…
Τι να ’ναι άραγε τα BRICS;
Τα BRICS, όπως λένε στην ιστοσελίδα τους, είναι «μια σύμπραξη [partnership] πέντε σημαντικών αναδυόμενων αγορών και αναπτυσσόμενων χωρών, που θεμελιώνεται σε ιστορικούς δεσμούς φιλίας, αλληλεγγύης και κοινών συμφερόντων». Βέβαια, από τα αρχαία χρόνια όλες οι διεθνείς συνθήκες αναφέρονται πάντα στους «ιστορικούς δεσμούς φιλίας που συνδέουν τα μεγάλα μας έθνη», ακόμα κι αν αυτά τα έθνη βρίσκονται σε διαρκή εμπόλεμη κατάσταση, άρα οι σχετικές αβρότητες δεν έχουν μεγάλη βαρύτητα.
Οι κρατικές σχέσεις δεν βασίζονται στη φιλία, την αλληλεγγύη, την αγάπη και την παγκόσμια ειρήνη, αλλά στην κοινότητα συμφερόντων. Και ακριβώς αυτά τα κοινά συμφέροντα είναι και το δύσκολο σημείο να γίνει κατανοητό στη συνεργασία των BRICS.
Δεν υπάρχουν κοινά συμφέροντα στις BRICS, υπάρχει κοινή άρνηση συμφέροντος. Δεν συγκροτήθηκαν με ένα θετικό πρόταγμα, μια κοινή στρατηγική, αλλά αποφατικά: οι ανερχόμενες χώρες του διεθνούς Νότου προσπαθούν να συμπράξουν ώστε να κατασκευάσουν ένα αντίβαρο στις στρατηγικές συνεργασίες των ιμπεριαλιστικών χωρών του Βορρά και να διαπραγματευτούν μια καλύτερη «παγκοσμιοποίηση», να βελτιώσουν τη θέση τους στην ιμπεριαλιστική αλυσίδα. Κάπως αντίστοιχο, αλλά σε εξαιρετικά διαφορετικές συνθήκες, ήταν κάποτε το κίνημα των Αδεσμεύτων, το οποίο προσπαθούσε να διαπραγματευτεί για τα μέλη του μια θέση ισορροπίας μεταξύ των υπερδυνάμεων της εποχής εκείνης, των ΗΠΑ και του μπλοκ γύρω τους και της ΕΣΣΔ και του δικού της μπλοκ.
Τα πράγματα βέβαια έχουν αλλάξει από τότε. Το μοναδικό πραγματικό μπλοκ που έχει μείνει στη διεθνή σκηνή είναι αυτό των ΗΠΑ μαζί με τους συμμάχους τους, αν και η σχέση είναι τόσο ανισοβαρής που μάλλον μοιάζει με σχέση ηγεμόνα και πελατών. Μάλιστα οι όποιες φιλοδοξίες είχε αναπτύξει κάποια στιγμή η Ε.Ε. στο να αποτελέσει η ίδια έναν σχετικά αυτόνομο πόλο έχουν πια ψαλιδιστεί ύστερα από τη χρόνια στασιμότητα και εσωτερική κρίση (με τη χώρα μας να αποτελεί το μέγιστο παράδειγμα αποτυχίας) και την αδυναμία της να αναπτύξει νέες τεχνολογίες όσο και την παντελή ανικανότητά της στο πεδίο της διεθνούς πολιτικής.
Έτσι ερμηνεύεται η ένταξη των μελών χωρών στα BRICS. Η Βραζιλία ως ανερχόμενη πάροχος πρώτων υλών, με κεντρική θέση στη νότια Αμερική και μια αρκετά ισχυρή βιομηχανική βάση, ήθελε εν μέρει να ανεξαρτητοποιηθεί από την μέγγενη της αμερικάνικης ισχύος. Η Ρωσία είχε να παίξει μια σειρά από χαρτιά. Πρώτα την κληρονομιά της στρατιωτικής ισχύος και της αεροδιαστημικής τεχνολογίας, απομεινάρι της χαμένης σοβιετικής εποχής. (Ακόμα και σήμερα, σαράντα σχεδόν χρόνια μετά, ο ρώσικος οπλισμός και τα ρώσικα διαστημόπλοια είναι σοβιετικής εποχής ή σχεδίασης). Δεύτερον τις πρώτες ύλες της, τις οποίες πριν δύο δεκαετίες τις διαπραγματευόταν βασικά με την Ευρώπη, για την οποία είναι ο φυσικός πάροχος.
Η αρχική πολιτική της Ρωσίας επί Πούτιν ήταν συνεργασία με τη Δύση επί ίσοις όροις. Η Ρωσία θα πρόσφερε φτηνή ενέργεια, ζητώντας ως αντάλλαγμα την εξασφάλιση των δυτικών συνόρων με τις πρώην χώρες του «υπαρκτού». Το ντιλ δεν έγινε αποδεκτό από τις ΗΠΑ που έσπρωξαν επιθετικά την επέκταση του ΝΑΤΟ μέχρι τα ρωσικά σύνορα, και αντιτέθηκαν στην ενεργειακή προσέγγιση Γερμανίας-Ρωσίας. Αυτό εξηγεί και την ανάγκη να σαμποταριστούν οι αγωγοί φυσικού αερίου της Βαλτικής, προφανώς από τους Αμερικανούς, προκειμένου να διακοπεί βίαια αυτή η φυσική σχέση. Τέλος, η στρατηγική συνεργασία με τη διψασμένη για υδρογονάνθρακες Κίνα σημαίνει όχι μόνο έναν πελάτη που δεν πρόκειται να σταματήσει να αγοράζει, όπως η Γερμανία, αλλά επίσης την εξασφάλιση της Ρωσίας από τα ανατολικά, όπως και τον σημαντικό μετριασμό της Αμερικανικής επιρροής στις κεντροασιατικές χώρες (με σημαντικότερη το Καζαχστάν με τα τεράστια αποθέματα αερίου). Για τους Ρώσους είναι προτιμότερη η κινεζική εμπορική επιρροή παρά η αμερικανική στρατιωτική επέκταση.
Φυσικά και για την Κίνα όλα τα παραπάνω ήταν επιθυμητά. Αλλά η Κίνα είναι η μόνη ίσως χώρα των BRICS που έχει να προτείνει ένα θετικό στρατηγικό στόχο, ούσα η μόνη αυτή τη στιγμή δύναμη που μπορεί στο ορατό μέλλον να αμφισβητήσει την αμερικανική ηγεμονία.
Η πρωτοβουλία «Ζώνης και Δρόμου» έχει να κάνει με το άνοιγμα των εμπορικών δρόμων προς τη Δύση, κάτι που μπορεί να γίνει μόνο με την ανάπτυξη υποδομών στην Ευρασία, υποδομών που περνούν όχι μόνο από τη Ρωσία και τις χώρες της πρώην ΕΣΣΔ, αλλά και άλλες γειτονικές της χώρες, όπως το Πακιστάν, αλλά και την Αφρική. Η αύξηση των οικονομικών σχέσεων με τη Δύση, αύξηση που θα πρέπει να τονιστεί δεν έχει σταματήσει τα τελευταία χρόνια παρά την πολεμική ρητορική των Αμερικανών, περνά από την ανάπτυξη σχέσεων με λιγότερο αναπτυγμένες χώρες, ανάπτυξη που η Κίνα δήλωσε αποφασισμένη να υποστηρίξει εξάγοντας τα κεφάλαια που έχει συσσωρεύσει ύστερα από τόσα χρόνια εκρηκτικής εξαγωγικής ανάπτυξης. Οι κινήσεις αυτές έχουν ήδη αποτελέσματα. Οι εμπορικές σχέσεις με τις χώρες του Νότου αυξήθηκαν ταχύτερα από τις σχέσεις με τις χώρες του κέντρου. Σύμφωνα με ορισμένες μετρικές (σε ισοτιμία αγοραστικής δύναμης, ΡΡΡ) οι εμπορικές σχέσεις της Κίνας με τον Νότο είναι τώρα μεγαλύτερες από το καπιταλιστικό κέντρο.
Οι άλλες δύο χώρες των BRICS τώρα, είναι κάπως πιο ειδικές. Η Νότια Αφρική προστέθηκε εκ των υστέρων, ώστε να περιληφθεί και η αφρικανική ήπειρος, στην οποία έχει συμφέροντα πρωτίστως η Κίνα ως εισαγωγέας πρώτων υλών και εξαγωγέας ανάπτυξης, δηλαδή δανείων για δημιουργία υποδομών, δανείων που γίνονται ασμένως δεκτά λόγω των σχετικά καλύτερων όρων που έχουν σε σχέση με τους δυτικούς τοκογλύφους. Αλλά και η Ρωσία, έχοντας μηδαμινές εμπορικές σχέσεις με την ήπειρο, θέλει να βάλει πόδι με τη στρατιωτική της τεχνογνωσία («υπηρεσίες ασφαλείας» είναι ο κομψός όρος), κάτι που το κάνει πουλώντας ταυτόχρονα αντιαποικιοκρατία. Στην Αφρική αυτό μετράει, επειδή ξεχνούν ότι οι Ρώσοι ήταν για αιώνες σκληροί αποικιοκράτες της αχανούς Σιβηρίας, η οποία είναι σήμερα μέρος της χώρας. Κι όμως, το Βλαδιβοστόκ απέχει από τη Μόσχα δύο φορές περισσότερο από όσο απέχει η Νιαμέι (πρωτεύουσα του Νίγηρα) από το Παρίσι…
Η Ινδία τέλος είναι ο παίκτης που κρατά για τον εαυτό του τον ρόλο του ανεξάρτητου παίκτη. Είναι η μόνη χώρα αυτή τη στιγμή στο διεθνές σκηνικό εκτός από ΗΠΑ και Κίνα που μπορεί (προοπτικά, στο μέλλον, όχι ακόμα) να διεκδικήσει μια αυτοδύναμη πολιτική στο διεθνές πεδίο, δεδομένης της πληθυσμιακής της αύξησης (είναι ήδη η μεγαλύτερη χώρα του πλανήτη) και του δυναμικού που φαίνεται να διαθέτει σε νέες τεχνολογίες. Προφανώς όλα αυτά δεν πρόκειται να έχουν απτά αποτελέσματα όσο οι αχανείς εσωτερικές της αντιφάσεις και καθυστερήσεις είναι ενεργές. Η Κίνα για παράδειγμα είναι ένα κράτος χωρίς αναλφαβητισμό· η Ινδία, παρά τις νησίδες αριστείας και τα εξαιρετικά πανεπιστήμια που διαθέτει, εξακολουθεί να είναι ένα κράτος με ευρύτατες αγράμματες ζώνες, με πληθυσμούς χωρίς δηλαδή σύγχρονες ικανότητες, ενώ και οι σχέσεις της κυβέρνησης με τον πολιτισμό και τις επιστήμες είναι το λιγότερο αντιφατικές.
Επιπλέον το γεγονός ότι είναι η χώρα με τον τρίτο μεγαλύτερο μουσουλμανικό πληθυσμό (μετά το Πακιστάν και την Ινδονησία), περιπλέκει τα πράγματα. Αυτή τη στιγμή κυρίαρχο κόμμα στη χώρα είναι το Bharatiya Janata Party (Κόμμα των Λαών της Ινδίας, Μπάρατ είναι μία από τις συνταγματικές ονομασίες της Ινδίας), του πρωθυπουργού Ναρέντα Μόντι. Το κόμμα έχει έναν επιθετικά εθνικιστικό, ημιφασιστικό λόγο και συνδέεται με τα παραστρατιωτικά τάγματα κρούσης της «Εθνικής Εθελοντικής Οργάνωσης» (Rashtriya Swayamsevak Sangh). Η βασική ιδεολογία βλέπει τα 180 εκατομμύρια των Ινδών μουσουλμάνων ως ένα κατώτερο είδος ανθρώπων που μολύνει το αρχαίο ινδικό μεγαλείο με την παρουσία του. Η ένταση αυτή δεν είναι χωρίς συνέπειες στην εξωτερική πολιτική. Ο κύριος εχθρός της χώρας είναι ο μισητός αντίπαλος Πακιστάν (χώρα εξίσου ινδική όσο και η Ινδία), γεγονός που οπωσδήποτε θα δυσκολέψει τις σχέσεις της Ινδίας με τη Σαουδική Αραβία και την Αίγυπτο, χώρες σουνιτικές και σύμμαχοι του Πακιστάν.
Η Ινδία παραδοσιακά, από την εποχή ήδη των Αδέσμευτων, έχει σχέσεις με την Ρωσία (τότε την ΕΣΣΔ), με την οποία έχει διατηρήσει και συνεργασίες σε στρατιωτικό υλικό. Από την άλλη όμως, έχει την πολυτέλεια να ισορροπεί συμμετέχοντας ταυτόχρονα σε αμερικανικής ηγεμονίας συμμαχίες, όπως η λεγόμενη Quad, η τετραμερής Αυστραλίας, Ινδίας, ΗΠΑ και Ιαπωνίας, κύριος λόγος ύπαρξης της οποίας είναι η περικύκλωση της Κίνας. Η τελευταία δεν πρόκειται να «καταπιεί» τις ηγεμονικές φιλοδοξίες της Ινδίας μαζί με τις σχέσεις με τα δυτικά ιμπεριαλιστικά κέντρα, σχέσεις που είναι στρατηγικός σχεδιασμός αποδεκτός και από τα δύο κύρια κόμματα. Οι BRICS, για όσο καιρό η Ινδία είναι (για λόγους εγγενείς και όχι εξωτερικά επαγόμενους) ανταγωνιστική προς την Κίνα, θα συνεχίσουν να είναι εσωτερικά υπονομευμένες από τους δικούς τους μικρο-ιμπεριαλιστικούς ανταγωνισμούς, κάτι που φαίνεται και από τον λόγο του Μόντι στην πρόσφατη συνδιάσκεψη διεύρυνσης.
Τον λόγο τον ξεκίνησε αρχικά με τη δικαιολογημένη διαφήμιση του διαστημικού προγράμματος της χώρας του, λέγοντας ότι οι BRICS θα πρέπει να συνεργαστούν στην εξερεύνηση του διαστήματος. Να σημειωθεί φυσικά ότι και η Κίνα και η Ρωσία έχουν ενεργότατα διαστημικά προγράμματα. Στο έδαφος της πρόσφατης μεγάλης αποτυχίας των Ρώσων, με τη συντριβή του Luna 25 στην επιφάνεια της Σελήνης, η αναφορά Μόντι είναι και μια καθόλου διπλωματική σπόντα για την όχι και τόσο προοδευμένη ρώσικη τεχνογνωσία.
Στη συνέχεια ο Μόντι μίλησε για την ανάγκη «συνεργασίας κατά της τρομοκρατίας» εντός των BRICS. Θα πρέπει να θυμηθούμε ότι οι Ινδοί ως τρομοκρατία αναγνωρίζουν δύο πράγματα. Πρώτο τα ένοπλα μαοϊκά κινήματα στις ζούγκλες της κεντρικής χώρας, κινήματα που αντιμετωπίζονται με μεγάλη σκληρότητα. Το δεύτερο είναι η «ισλαμική» τρομοκρατία, ειδικά στο Κασμίρ στα βόρεια. Επομένως η αναφορά στην τρομοκρατία δεν ήταν το σημείο στον λόγο του Μόντι που έγινε δεκτό με ενθουσιώδη χειροκροτήματα από τις μουσουλμανικές χώρες.
Η υπόλοιπη ομιλία του ηγέτη της μεγαλύτερης χώρας του πλανήτη σε μια «ιστορική» συνδιάσκεψη είναι το λιγότερο διασκεδαστική. Μίλησε λοιπόν για ένα ζήτημα το οποίο το έχουν φέρει στο προσκήνιο Νότια Αφρική και Βραζιλία, την ανταλλαγή τεχνογνωσίας σε θέματα διδασκαλίας εξ αποστάσεως. Το πρόβλημα που υποτίθεται θα επίλυε αυτή η τεχνογνωσία, στην οποία οι Ινδοί διαπρέπουν, είναι η μεγάλη δυσκολία των αντίστοιχων κυβερνήσεων να στείλουν προσωπικό σε περιοχές που ζουν οι «καθυστερημένοι», δηλαδή προκαπιταλιστικοί τους πληθυσμοί σε απομακρυσμένες κοινότητες. Το πρόβλημα δεν είναι φυσικά η εξ αποστάσεως εκπαίδευση, αλλά η αλλεργία που παθαίνουν οι κυβερνήσεις αυτών των χωρών όταν ακούν τη λέξη «δημόσιο» και «μισθοί για δασκάλους». Τέτοια προβλήματα δεν φαίνεται να αντιμετώπισε ποτέ η Κίνα που έχει ένα υψηλότατο μορφωτικό επίπεδο εδώ και δεκαετίες, δεδομένου ότι φρόντιζε να ιδρύει σχολεία στις αγροτικές, καθυστερημένες της περιοχές, κάτι που η Ινδία δεν φαίνεται διατεθειμένη να κάνει, προτιμώντας να πουλήσει μούρη με εξ αποστάσεως λύσεις.
Τέλος ο πάντα συμπαθής Μόντι ζήτησε τη δημιουργία ενός start up forum και επίσης μιας «Συμμαχίας των Αιλουροειδών» παρατηρώντας ότι όλα τα μέλη των BRICS φιλοξενούν απειλούμενα είδη αιλουροειδών, και ζητώντας να συνεργαστούν ώστε να τα διασώσουν, να «αλληλοσυμπληρωθούν σε όλα». «Μία Γη, Μια οικογένεια, Ένα Μέλλον» είπε, είναι η πολιτική της Ινδίας, ως μέλους και των BRICS και των G20.
Με άλλα λόγια, αν εξαιρεθεί η πράγματι αξιέπαινη και ιδιαίτερα σαφής και μπράβο στον Μόντι πρωτοβουλία για τα συμπαθή αιμοβόρα αρπακτικά, αυτή τη στιγμή υπάρχει μια κάποια ασάφεια ως προς το τι ακριβώς θέλουν να κάνουν τελικά τα BRICS, δεδομένου ότι οι υπόλοιπες πρωτοβουλίες μάλλον ως σαμποτάζ ακούγονται, παρά ως προτάσεις.
Όποιος έχει τα λεφτά κάνει το παιχνίδι;
Οι BRICS+ έχουν πάνω από το 1/3 της έκτασης του πλανήτη και σχεδόν τον μισό πληθυσμό (θα υπερβούν μάλλον αυτό το όριο μετά την επόμενη διεύρυνση). Οικονομικά όμως τα μεγέθη είναι λιγότερο εντυπωσιακά. Αν και σε ισοτιμία αγοραστικής δύναμης (PPP), η Κίνα έχει πλέον ξεπεράσει τις ΗΠΑ, οι BRICS+ έχουν μικρότερο συλλογικό ΑΕΠ PPP από τους G7, που είναι το ιμπεριαλιστικό μπλοκ που αποτελείται από ΗΠΑ, Ιαπωνία, Καναδά, Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Ηνωμένο Βασίλειο και Ε.Ε..
Ακόμα χειρότερα, το ΑΕΠ σε δολάρια παραμένει πιο αξιόπιστος δείκτης των διεθνών εμπορικών και κεφαλαιακών ροών, άρα και ισχύος. Σε δολάρια λοιπόν, η Κίνα έχει ακόμα πολύ δρόμο μέχρι να φτάσει τις ΗΠΑ. Αν υπολογίσουμε δε το συνολικό ΑΕΠ των δύο μπλοκ, οι BRICS+ μπορεί για την ώρα να έχουν τον αέρα στα πανιά τους, αλλά αυτά τα πανιά είναι πολύ μικρά ακόμα αν συγκριθούν με το θωρηκτό των G7: οι BRICS+ έχουν συνολικά περίπου το μισό ΑΕΠ της G7 (παρότι έχουν πολλαπλάσιο πληθυσμό). Και σαν να μην έφτανε αυτό, οι εσωτερικές ανισότητες είναι χαώδεις. Η Κίνα είναι μεγαλύτερη από όλους τους άλλους BRICS+ μαζί, και έχει πάνω από το μισό εμπόριο του μπλοκ. Η Ρωσία και η Βραζιλία είναι νάνοι που χρόνο με τον χρόνο μικραίνουν και μόνο η Ινδία διατηρεί τη μακρινή δεύτερη θέση.
Θα πρέπει επίσης να αναφέρουμε το γεγονός ότι οι G7 έχουν ήδη μονταρισμένη μια ισχυρότατη πολεμική μηχανή, το ΝΑΤΟ. Οι BRICS, εκτός από κάποιες ασκήσεις κινεζικών και ρωσικών στρατευμάτων, δεν έχουν να επιδείξουν κάποιον τέτοιον μηχανισμό. Το ΝΑΤΟ και οι G7 προστατεύουν τα συμφέροντα των πρώτα των ΗΠΑ και μετά των υπόλοιπων μελών, την παγκόσμια τάξη (εντάξει, η Γερμανία μετά το σαμποτάζ των αγωγών της δεν πρέπει να νιώθει ιδιαίτερα προστατευμένη). Από την άλλη, μια στρατιωτική σύμπραξη των BRICS+ δεν πρόκειται να την δούμε: τα στρατηγικά τους συμφέροντα είναι αποκλίνοντα. Η Ινδία είναι το κορυφαίο παράδειγμα.
Αντίστοιχα, δεν πρόκειται σύντομα να δούμε και κινήσεις επιθετικής εμβάθυνσης της συνεργασίας με συγκεκριμένες δεσμεύσεις εμπορικού ή οικονομικού τύπου. Εντούτοις δεν είναι μόνο το τρέχον οικονομικό και στρατιωτικό μέγεθος αυτό που μετράει στις διεθνείς σχέσεις. Η οικονομική δυναμική της συνεργασίας σημαίνει ότι, ανεξάρτητα από το αν τα μέλη της έχουν ή όχι κοινούς στρατηγικούς στόχους, η παντοδυναμία του G7 βρίσκεται κοντά στο τέλος. Είναι αυτό κάτι καλό;
Σε ένα πρώτο επίπεδο, αναμφισβήτητα ναι. Δυστυχώς, σε ένα δεύτερο επίπεδο η απάντηση δεν είναι αναγκαστικά θετική.
Το μέλλον του ιμπεριαλισμού;
Οι στόχοι των BRICS όπως είδαμε έχουν να κάνουν με την αμφισβήτηση του ποσοστού κυριαρχίας του ηγεμονικού μπλοκ και όχι με την έννοια της ηγεμονίας στην ιμπεριαλιστική αλυσίδα καθαυτή. Αυτή η αμφισβήτηση για να έχει αποτελέσματα χρειάζεται να μπορεί να εκβιάσει τους οργανισμούς κυριαρχίας δυτικής τάξης, το ΔΝΤ, την Παγκόσμια Τράπεζα κλπ, ώστε να επιτύχει μια καλύτερη συμφωνία. Είναι αυτό που ο Πούτιν (ο οποίος μίλησε μέσω τηλεδιάσκεψης) χαρακτήρισε «παγίδα χρέους» που δεν αφήνει τις χώρες του νότου να γίνουν οικονομικά ανεξάρτητες. Ο ΥΠΕΞ Λαβρόφ μάλιστα διευκρίνισε ότι οι BRICS+ δεν πρέπει να είναι μόνο ένα οικονομικό κλαμπ, εννοώντας ότι η αποδέσμευση από τα νύχια των δυτικών μηχανισμών είναι ένα σύνθετο πολιτικό και οικονομικό ζήτημα.
Αυτό όμως σημαίνει πολύ προσεκτικά βήματα, σαν της γάτας όταν είναι επιφυλακτική. Οι κινήσεις των BRICS δεν πρόκειται να είναι επιθετικές, δεν θα πάνε σε ρήξεις και δεν πρόκειται να αμφισβητήσουν τα θεμέλια της διεθνούς τάξης ως έχει ως τώρα, απλώς θα απαιτήσουν μια μικρή αναδιευθέτηση. Και κυρίως δεν πρόκειται να προβούν σε παραλογισμούς, όπως το να υιοθετήσουν κοινό νόμισμα, όπως ακούστηκε από διάφορα μέσα. Κάτι τέτοιο άλλωστε δεδομένου του πόσες πολλές και πόσο διαφορετικές είναι αυτές οι χώρες, εκτός από πολιτικά, είναι και τεχνικά αδύνατο. Η συζήτηση αυτή ξεκίνησε από την παρεξήγηση της αποστροφής Πούτιν για την πιθανή δημιουργία μιας νομισματικής λογιστικής μονάδας για την εκκαθάριση των εμπορευματικών ροών μεταξύ των χωρών (κάτι σαν το ECU που χρησιμοποιούσε κάποτε η ΕΟΚ), κάτι που προοπτικά θα μπορούσε να συμβεί στο μέλλον, αν και μόνο ύστερα από μακρόχρονη προετοιμασία – και που πάντως δεν θα αμφισβητούσε το δολάριο.
Ούτε η είσοδος της Αργεντινής έγινε ώστε οι BRICS+ να καλύψουν τα χρέη της, προκειμένου η χώρα να ξεφύγει από τα νύχια του ΔΝΤ και των διεθνών ταμείων. Κάτι τέτοιο πρώτα πρώτα θα αντιμετώπιζε τη λυσσώδη αντίσταση και των ΗΠΑ αλλά και των αργεντίνικων ελίτ (οι οποίες κατέχουν το δολαριακό χρέος της χώρας, απομυζώντας την). Αλλά επιπλέον, είναι πολύ πέρα από τις ισχνές δυνατότητες των BRICS. (Τεχνικά η Κίνα, η κύρια αγοράστρια αργεντίνικων προϊόντων, θα μπορούσε να το κάνει μόνη της, λόγω επαρκών συναλλαγματικών αποθεμάτων, αλλά προφανώς δεν θα δράσει μόνη της). Πράγματι, μετά από τόσα χρόνια λειτουργίας και μετά από μια ιστορική επέκταση, ο πολυεθνικός αυτός οργανισμός των BRICS δεν έχει να επιδείξει παρά ένα και μόνο ίδρυμα, έναν μόνο οργανισμό που μπορεί να σχεδιάζει και να υλοποιεί πολιτικές, κάτι από μόνο του ενδεικτικό των μικρών πραγματικών δυνατοτήτων των BRICS. O οργανισμός αυτός είναι η Νέα Αναπτυξιακή Τράπεζα (NDB) η οποία εδρεύει στην Σαγκάη και της οποίας προΐσταται αυτήν την περίοδο η πρώην πρόεδρος της Βραζιλίας Ντίλμα Ρούσεφ.
Η Τράπεζα είναι πραγματικά πολύ μικρή με βάση αντίστοιχους διεθνείς οργανισμούς, αλλά τα δάνεια που μπορεί αν δίνει είναι σχετικά σημαντικά αν υπολογιστούν τα πολύ μικρά μεγέθη και οι τεράστιες ανάγκες των Αφρικανικών χωρών. Αυτές με μεγάλη χαρά θα δέχονταν μη δολαριακά δάνεια, αφού αυτά έχουν χαμηλότερα επιτόκια. Η τράπεζα όμως έχει δηλώσει, προς θλίψη των υποστηρικτών του τέλους του δολαρίου, ότι τα δάνεια που θα δίνονται σε εθνικά νομίσματα των χωρών μελών για κάλυψη αναπτυξιακών τους αναγκών δεν θα ξεπερνούν σε καμία περίπτωση το 30% του συνόλου, ποσό ασήμαντο. Ακόμα χειρότερα, στην πρόσφατη επίσκεψή της στη Ρωσία, η Ρούσεφ δήλωσε για μια ακόμα φορά ότι «η NDB δεν περιλαμβάνει στους σχεδιασμούς της νέα πρότζεκτ στη Ρωσία, συμμορφούμενη με τις διεθνείς κυρώσεις που έχουν επιβληθεί στη χώρα», ύστερα από το Ουκρανικό. Μια τράπεζα στο μετοχικό κεφάλαιο της οποίας μετέχει η Ρωσία, αρνείται να δανείσει τη Ρωσία, επειδή το λένε οι Αμερικάνοι. Η NDB δεν ήρθε για να γκρεμίσει το παγκόσμιο σύστημα αλλά για να συνεργαστεί με αυτό.
Οι BRICS δηλαδή δεν θέλουν να ξεθεμελιώσουν το σύστημα, θέλουν να το αναμορφώσουν, να αναδιαπραγματευτούν τη θέση τους σε αυτό, σε μια προσεκτική πορεία που απλώς θα ξαναμοιράσει σταδιακά τον πλανήτη, όχι κόβοντας ζώνες επιρροής, αλλά επιτρέποντας και σε άλλες δυνάμεις εκτός από τους μοναχοφαγάδες Αμερικανούς να παίξουν και αυτές, λίγο λίγο και με βάση την όλο και μεγαλύτερη οικονομική ισχύ των μελών της και την μειούμενη ισχύ των χωρών του κέντρου. Σε αυτήν την κατεύθυνση μπορεί να ερμηνευτεί η διεύρυνση, ενσωματώνοντας χώρες με ισχυρούς ενεργειακούς πόρους, μεγάλους πληθυσμούς και άφθονους φυσικούς πόρους, κάτι που βολεύει πρώτα πρώτα την Κίνα και δευτερευόντως τις υπόλοιπες BRICS.
Οι χώρες της Αφρικής και της Αμερικής που παίρνουν σειρά για ένταξη στο μπλοκ, το κάνουν βασικά προσμένοντας βελτίωση της σχέσης τους με το ιμπεριαλιστικό κέντρο, το οποίο, θα πρέπει να θυμόμαστε, έχει πολύ περισσότερα λεφτά για επενδύσεις από την Κίνα, αλλά δεν θα το κάνει αν δεν πιεστεί πολιτικά.
Ήδη όμως, ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων (ΕΤΕπ) Βέρνερ Χόγιερ προειδοποίησε ότι η Ευρώπη κινδυνεύει να χάσει την εμπιστοσύνη του Παγκόσμιου Νότου. «Θα πρέπει να ανησυχήσουμε καθώς ένας αυξανόμενος αριθμός αναπτυσσόμενων χωρών, ιδιαίτερα στην Αφρική, στρέφεται σε χώρες όπως η Κίνα και άλλες αναδυόμενες οικονομίες για υποστήριξη, αντί στους παραδοσιακούς δυτικούς θεσμούς», είπε ο Χόγιερ στο Reuters. Με άλλα λόγια η απειλή των BRICS έχει ήδη κάποια αποτελέσματα, για την ώρα λεκτικά, αλλά αργότερα ίσως και χειροπιαστά.
Το εγχείρημα για να συνεχίσει να υπάρχει θα χρειάζεται να κάνει συνεχείς συμβιβασμούς τόσο στο εσωτερικό του (η θέση της Ινδίας θα είναι συνεχώς ένα διακύβευμα) όσο και στο εξωτερικό του, προσπαθώντας να αποφύγει την άμεση στρατιωτική επέμβαση των ΗΠΑ στα πολλά ανοιχτά θερμά σημεία που περιλαμβάνονται στα εδάφη των χωρών μελών. Η μετατροπή του Περσικού σε λίμνη των BRICS+ δεν σημαίνει ότι ο ανταγωνισμός του Ιράν με την Σαουδική Αραβία σταμάτησε, ούτε ότι η δεύτερη εξακολουθεί να έχει προνομιακές σχέσεις με τις ΗΠΑ – οι οποίες πάντως δεν θα είναι καθόλου μα καθόλου ευχαριστημένες με τις κινήσεις των σεΐχηδων που θα πρέπει να έχουν το νου τους όχι στους χτεσινούς τους εχθρούς αλλά στους παντοτινούς τους «φίλους» Αμερικανούς.
Ο έλεγχος της Ερυθράς θάλασσας και από τις δύο ακτές της δεν θα μείνει χωρίς απάντηση. Η Αφρική δεν θα σταθεροποιηθεί ξαφνικά, ούτε η νεοαποικιοκρατία θα τελειώσει σε μια νύχτα. Η Αφρική είναι στο επίκεντρο ενός άγριου «μεγάλου παιχνιδιού» δυνάμεων που βρίσκονται σε διαρκή λυσσώδη διαπάλη για επιρροή, τώρα που καταρρέει η γαλλική επιρροή, κάτι που φαίνεται από το γεγονός ότι μόνο στην Δυτική Κεντρική Αφρική είχαμε από το 2020 οχτώ πραξικοπήματα. Να σημειωθεί ότι η Αφρική είναι η μόνη ήπειρος που και ο πληθυσμός της θα συνεχίσει να αυξάνεται στο εγγύς μέλλον, αλλά επίσης υπάρχει και άφθονος χώρος για εκρηκτική καπιταλιστική ανάπτυξη.
Ο Σι Τζινπίνγκ είπε στο Γιοχάνεσμπουργκ ότι «Οι BRICS πρέπει να εργαστούν υπέρ της πολυμέρειας και όχι να δημιουργούν μικρά μπλοκ. Πρέπει να ενσωματώσουμε περισσότερες χώρες», κάτι που έχει μια βάση. Το θέμα όμως είναι ποιος είναι ο εγγυητής αυτής της διαδικασίας, δεδομένου ότι για την ώρα η Κίνα μόνη της δεν αρκεί να παίξει αυτόν τον ρόλο. Και επίσης ποια θα είναι η απάντηση του δυτικού μπλοκ. Γιατί μπορεί οι ΗΠΑ να είναι σε αποδρομή, αλλά ο πληγωμένος τίγρης είναι πιο επικίνδυνος. Ειδικά αν ο τίγρης είναι συνηθισμένος στο παιχνίδι που λέγεται «διαίρει και βασίλευε».
Και οι BRICS+ είναι από μόνες τους αρκετά διαιρεμένες…
