Δύο βασικά ερωτήματα που ζητάνε απάντηση

Η πολυδιάσπαση της Ρωσικής Ομοσπονδίας σε κράτη και κρατίδια, όπως την προβλέπει[1] ο ‘ειδικός’ σε Ρωσικά θέματα, Alexandre Etkind, καθηγητής στο Cambridge (2005-2013) και στο European University Institute στην Φλορεντία (2014-σήμερα)

Το Σάββατο, 10 Ιουνίου, παρακολούθησα μια πολύ ενδιαφέρουσα εκδήλωση της «Παγκόσμιας Αντι-ιμπεριαλιστικής Πλατφόρμας» σχετικά με την αντιπαράθεση, όπως διαμορφώνεται σε παγκόσμιο επίπεδο μεταξύ της Δύσης, με ραχοκοκαλιά τις ΗΠΑ, και του διαμορφωνόμενου πόλου Ρωσίας – Κίνας. Η άποψη του κεντρικού ομιλητή, ο οποίος ήταν κομμουνιστής από τη Ν. Κορέα, ήταν ότι ήδη είναι διαμορφωμένες δύο κεντρικές συμμαχίες, τουλάχιστον όσο αφορά τον χώρο της ΝΑ Ασίας: Η πρώτη είναι το τρίγωνο Ρωσία-Κίνα-Β. Κορέα και η δεύτερη είναι το τρίγωνο ΗΠΑ-Ιαπωνία-Ν. Κορέα.

Οι απόψεις του κεντρικού ομιλητή ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρουσες και παρουσιάστηκαν πολύ αναλυτικά[2], χωρίς αυτό να σημαίνει ότι συμφωνώ σε όλα όσα είπε. Κάποιες κεντρικές: Ουσιαστικά βρισκόμαστε στην αρχή ενός παγκοσμίου πολέμου. Το θέμα της επανένωσης της Ταϊβάν με την Κίνα και της επανένωσης της Λ.Δ. Κορέας με την Δημοκρατία της Κορέας (Ν. Κορέα) είναι αλληλένδετα. Οποιαδήποτε σύρραξη στην μία περιοχή θα προκαλέσει αυτόματα σύρραξη και στην άλλη. Τόσο οι ΗΠΑ όσο και η Κίνα προετοιμάζονται για πόλεμο. Ο πρόεδρος της Ν. Κορέας είναι φασίστας και σε περίπτωση σύρραξης ο λαός θα τον εγκαταλείψει. Η Ν. Κορέα είναι χώρα εξαρτημένη από το ξένο κεφάλαιο (όπως αποδεικνύεται και από τα ποσοστά ιδιοκτησίας στις μεγάλες επιχειρήσεις), με πρόβλημα εθνικής κυριαρχίας και ανεξαρτησίας.

Ασχολήθηκε εκτεταμένα με την θεωρητική θέση του ΚΚΕ για ‘ιμπεριαλιστική πυραμίδα’ (αντί αυτής του Λένιν που μιλούσε για ιμπεριαλιστική αλυσίδα): Κατά το ΚΚΕ, εφόσον μία χώρα είναι καπιταλιστική, τότε παίρνει μέρος στην ‘πυραμίδα’ και συμμετέχει σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό στις ιμπεριαλιστικές περιπέτειες. Από εδώ πηγάζει και η θεώρηση ότι η Ρωσία είναι ιμπεριαλιστική χώρα και ότι ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι ενδο-ιμπεριαλιστικός πόλεμος και επομένως μια συνεπής αντι-ιμπεριαλιστική στάση απαιτεί την τήρηση ίσων αποστάσεων με εξίσου καταδίκη Αμερικανών και Ρώσων. Κατ’ αυτόν, η θέση περί ‘ιμπεριαλιστικής πυραμίδας’ είναι οπορτουνιστική και αναθεωρητική ενώ ταυτόχρονα οδηγεί σε διχασμό μέσα στο παγκόσμιο αντι-ιμπεριαλιστικό κίνημα.[3]

Γράφω το σημείωμα αυτό για να επανέλθω σε δύο, κατά τη γνώμη μου, κεντρικά ερωτήματα που είναι αξεκαθάριστα και (πάντα κατά τη γνώμη μου) επείγει η εμβάθυνση πάνω σε αυτά. Είναι χαρακτηριστικό ότι ειδικά το πρώτο από τα δύο δεν έγινε κατανοητό τόσο από το πάνελ όσο και από τον ομιλητή (τουλάχιστον αρχικά), που σημαίνει ότι είμαστε πολύ πίσω—πάντα κατά τη γνώμη μου—στην επεξεργασία του.

* * *

ΠΡΩΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ: Γιατί πόλεμος τώρα; Τι έχει αλλάξει και φουντώνει η παγκόσμια πόλωση που οδηγεί στον πόλεμο στην παρούσα συγκυρία; Γιατί, ας πούμε, να μην είχαμε αυτήν την εξέλιξη στη δεκαετία του ’50 ή του ’60 ή του ’70 ή του 80-90 (της περιόδου Γιέλτσιν εξαιρουμένης, και θα δούμε τον λόγο). Τι έχει αλλάξει; Πρόκειται για ποιοτική αλλαγή στην εξέλιξη του ιμπεριαλισμού; Μπορούμε να δώσουμε μια θεωρητική απάντηση στο ερώτημα «γιατί τώρα»;

Ας επιχειρήσουμε μια πιο διεξοδική παρουσίαση του ερωτήματος.

Το σχήμα που χοντρικά εξηγεί τον Α’ ΠΠ ήταν η ανισόμετρη ανάπτυξη των αντιθέσεων μεταξύ των ιμπεριαλιστικών χωρών. Κάποιες αναπτύσσονταν γρηγορότερα από τις άλλες και η ανάπτυξη αυτή έθετε ντε φάκτο το ζήτημα της ανακατανομής της μοιρασιάς του κόσμου ανάμεσά τους. Ήταν αυτή η βασική αιτία του Α’ ΠΠ και γι’ αυτό χαρακτηρίστηκε ως ενδο-ιμπεριαλιστικός πόλεμος, όπου οι λαοί θα έπρεπε να μη στρέφουν τα όπλα ο ένας εναντίον του άλλου, αλλά να τα στρέψουν κατά του κοινού εχθρού, των ιμπεριαλιστικών κυβερνήσεων.

Το σχήμα που εξηγεί τον Β’ ΠΠ είναι βασικά το ίδιο, με την προσθήκη ότι μετά την εισβολή στην ΕΣΣΔ από τους ναζί και την είσοδό της στον πόλεμο, αυτός πήρε νέα χαρακτηριστικά, εθνικο-απελευθερωτικά και αντιφασιστικά από την άποψη της λαϊκής/αντι-ιμπεριαλιστικής πάλης: Τώρα κάθε άλλο από ζήτημα ίσων αποστάσεων προέκυπτε, οι λαοί έπρεπε να στοιχηθούν πίσω από το αντιφασιστικό μέτωπο.

Αλλά με τον παρόντα πόλεμο, ποια εξήγηση πρέπει να δοθεί; Αν θεωρήσουμε ότι οι Ρωσία-Κίνα είναι επίσης ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, όπως π.χ. θεωρεί το ΚΚΕ, τότε επανερχόμαστε στο σχήμα που εξηγεί τον Α’ ΠΠ. Πρόκειται, σύμφωνα με αυτήν την άποψη, και πάλι για λειτουργία του νόμου της ανισόμετρης ανάπτυξης των αντιθέσεων: Το μπλοκ Ρωσία-Κίνα (που, σημειωτέον, η σύστασή του κάθε άλλο παρά αποτελεί μια τελειωμένη υπόθεση) ανεβαίνει και η περαιτέρω ανάπτυξή του παρεμποδίζεται από το ενιαίο μπλοκ των Δυτικών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Αυτό—πάντα σύμφωνα με αυτήν την άποψη—είναι η γενεσιουργός αιτία του Γ’ ΠΠ, που φαίνεται να βρίσκεται προ των θυρών.

Παρεμπιπτόντως, την ίδια άποψη φαίνεται να καλλιεργούν και οι πιο ‘ανεξάρτητοι’ Δυτικοί αναλυτές, ακαδημαϊκοί και άλλοι, που μάλιστα συζητούν για την ανάγκη να αφεθεί η Ρωσία—που δεν αποτελεί ανάλογο κίνδυνο με την Κίνα—να έχει τη δική της μικρή σφαίρα επιρροής στην Ευρώπη (βλ. τις απόψεις του πολύ γνωστού καθηγητή του πανεπιστημίου του Σικάγο, John Mearsheimer). Η άποψη του ανταγωνισμού, που προκύπτει από την ταχύτερη ανάπτυξη των ‘άλλων’—και κυρίως της Κίνας, παρουσιάζεται επίσης σε όλα τα πρόσφατα έγγραφα που σκιαγραφούν τους στρατηγικούς σχεδιασμούς των ΗΠΑ. Έτσι, σε αυτά αναφέρεται ότι η αντιπαράθεσή με την Κίνα προκύπτει από την ανάγκη ‘ανάσχεσης’ του βασικού μελλοντικού διεκδικητή της πρωτοκαθεδρίας του κόσμου από τις ΗΠΑ.

Αν όμως επιλέξουμε ως οπτική μας γωνία την άρνηση του ιμπεριαλιστικού χαρακτήρα της Ρωσίας και Κίνας, τότε το ερώτημα παραμένει ανοιχτό. Ποια είναι η κινητήρια αντίθεση που έχει οδηγήσει τον κόσμο στο κατώφλι μιας παγκόσμιας σύγκρουσης;

* * *

Η δική μου άποψη (και την έχω εκφράσει επανειλημμένα στην αρθρογραφία μου) είναι ότι ο τρέχων πόλεμος στην Ουκρανία είναι αποικιοκρατικός πόλεμος από πλευράς του ενωμένου Δυτικού ιμπεριαλισμού. Αυτό που ενώνει τις ιμπεριαλιστικές χώρες, παρά τις επιμέρους αντιθέσεις τους και οδηγεί τις άρχουσες τάξεις τους να στρέφονται ακόμη και κατά των εθνικών αλλά και ταξικών τους συμφερόντων (π.χ. Γερμανία), είναι η προσδοκία διάλυσης της Ρωσικής Ομοσπονδίας σε ένα σμήνος κρατών και κρατιδίων τα οποία θα μετατραπούν σε αποικίες κεφαλαίου για την Δύση—αυτό που αποκαλώ ‘το νέο Ελντοράντο’.

Το νέο χαρακτηριστικό του ιμπεριαλιστικού συστήματος, που αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία της αυξημένης επιθετικότητας, είναι ο τεράστιος όγκος των λιμναζόντων κεφαλαίων τα οποία δεν βρίσκουν διέξοδο για να αποσπάσουν υπεραξία. Ως αποτέλεσμα έχουμε τη διαρκή δημιουργία ‘φουσκών’ σε διάφορες σφαίρες της αναπαραγωγής αλλά κυρίως της κυκλοφορίας του κεφαλαίου. Δηλαδή έχουμε ροές κερδοσκοπικού, μη παραγωγικού, χαρακτήρα, οι οποίες δημιουργούν σχήματα πυραμίδας που με τη σειρά τους οδηγούν σε μεγάλη αστάθεια και βαθιές κρίσεις στις αγορές και στο διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα. Να θυμηθούμε τις αλλεπάλληλες κρίσεις στις χρηματιστηριακές αγορές, στις αγορές ομολόγων (με την πλέον πρόσφατη στις ΗΠΑ φέτος), στην αγορά των έγγειων αξιών, κ.ο.κ.

Ουσιαστικά, η ιστορία του καπιταλισμού κατά τον 21ο αιώνα είναι μια αλλεπάλληλη ιστορία κρίσεων, που κάθε φορά αντιμετωπίζονται και με μεγαλύτερη δυσκολία από τις ρυθμιστικές αρχές.

Η διάλυση της Ρωσικής Ομοσπονδίας θα προσέφερε μια τεράστια ανακούφιση στη διαρκή κρίση του Δυτικού καπιταλισμού. Η αχανής χώρα διαθέτει ανεκτίμητες και ανεξάντλητες πλουτοπαραγωγικές πηγές, μορφωμένο εργατικό δυναμικό και χαμηλή οργανική σύνθεση κεφαλαίου που σημαίνει τεράστιες δυνατότητες ‘επενδύσεων’ και απόσπασης αποικιακού υπερ-προϊόντος. Η δυνατότητα μιας τέτοιας, και μάλιστα ‘αναίμακτης’, επέκτασης προς ανατολάς είχε ανοίξει με την έλευση του Γιέλτσιν στην εξουσία—του οποίου μάλιστα τις δεύτερες εκλογές κέρδισε με άμεση παρέμβασή του το Δυτικό κεφάλαιο και οι αντίστοιχες ‘υπηρεσίες’ των ΗΠΑ και λοιπών ‘εταίρων’. Με την έλευση του Πούτιν, και με μια προοδευτική διαδικασία, αυτό το παράθυρο ευκαιρίας έκλεισε για τις Δυτικές χώρες, πράγμα που έχει επισφραγιστεί με την επιβολή των κυρώσεων και την κατακράτηση των συναλλαγματικών αποθεμάτων της Ρωσίας από τη συλλογική Δύση.

Αυτή είναι κατά τη γνώμη μου η απάντηση στο πρώτο ερώτημα, που όμως –το παραδέχομαι αμέσως—είναι σχηματική και απαιτεί τεράστια επεξεργασία για να υποστηριχτεί στα σοβαρά. Αυτήν την επεξεργασία γυρεύω από τις σύγχρονες γνήσιες αντι-ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, αλλά έχω την αίσθηση ότι πολλές από αυτές καν δεν αντιλαμβάνονται όχι μόνο την απάντηση, αλλά ούτε και το ερώτημα.[4]

* * *

ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΡΩΤΗΜΑ: Γιατί οι ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ (που πλέον επεκτείνεται και προς την Ασία) να επιλέγουν τον διμέτωπο αγώνα ταυτόχρονα; Δηλαδή και πόλεμο στην Ουκρανία (δι’ αντιπροσώπου) κατά της Ρωσίας και μεγάλη αύξηση των εντάσεων στο θέμα της Ταϊβάν που φτάνει στα όρια της πρόκλησης πολεμικής σύρραξης με την Κίνα. Μάλιστα, με αυτήν την στρατηγική κάνουν σαφές στην Κίνα ότι αποτελεί δικό της πρωταρχικό εθνικό συμφέρον η σύμπλευση με τη Ρωσία. Δεν είναι ‘παράλογη’ η στάση των ΗΠΑ;

Και αυτό είναι ένα ερώτημα που οι αντι-ιμπεριαλιστικές δυνάμεις δεν αντιλαμβάνονται ως θεμελιώδες για την κατανόηση της παρούσας φάσης στην εξέλιξη του ιμπεριαλισμού.[5] Ο προσκεκλημένος από τη Ν. Κορέα στην εκδήλωση, όταν έθεσα το ερώτημα, απάντησε—και παραθέτω τη γνώμη του κάπως σχηματικά—ότι πρόκειται για ένα λάθος των ΗΠΑ ανάλογο με αυτό που έκανε ο Χίτλερ όταν, αφού είχε καταλάβει τη Γαλλία και η ρήξη με την Αγγλία ήταν αθεράπευτη, επέλεξε να στραφεί και κατά της ΕΣΣΔ. Δηλαδή η εξήγηση είναι ότι πρόκειται για λάθος των ΗΠΑ και δεν μου φάνηκε ότι υπάρχει παραπέρα προβληματισμός επ’ αυτού.

Να πω προκαταβολικά ότι δεν γνωρίζω την απάντηση στο ερώτημα αυτό. Έχοντας όμως αρκετά σαφή εικόνα για τον τρόπο που σχεδιάζεται η αμερικανική στρατηγική, απλούστατα δεν πιστεύω στη θεωρία ότι οι ΗΠΑ κάνουν εδώ ένα ‘λάθος’, δηλαδή έναν κακό υπολογισμό. Η Αμερικανική στρατηγική χαράσσεται μέσα από διαδικασίες που απέχουν παρασάγγας από τις ιδεολογικά φορτισμένες φαντασιώσεις του ναζιστικού παραληρήματος. Μπορεί η Πελόζι να ικανοποίησε το γινάτι της με την επίσκεψη στην Ταϊβάν, αλλά η στρατηγική των ΗΠΑ δεν χαρακτηρίζεται από γινάτια—και σ’ αυτό θα επιμείνω.

Και πάλι, πολλοί ξένοι, αλλά και Αμερικανοί, αναλυτές θεωρούν και αυτοί ως ‘λάθος’ τη γραμμή του διμέτωπου αγώνα που ακολουθούν οι ΗΠΑ. Μάλιστα, ορισμένοι σπεύδουν να επισημάνουν ότι επί Τραμπ ο αγώνας ήταν μονομέτωπος κατά της Κίνας. Αυτό απλούστατα είναι ανακριβές: Ο Ουκρανικός στρατός οργανώθηκε και εκπαιδεύτηκε για να επιτεθεί στο Ντονμπάς και να λήξει έτσι δια πυρός και σιδήρου το πρόβλημα των Ρωσικών πληθυσμών κυρίως επί Τραμπ. Τότε ήταν που οι ΗΠΑ ανέλαβαν την κεντρική διοίκηση και αναδιαμόρφωση του Ουκρανικού στρατού μέσω του στρατηγού John Abizaid ο οποίος είχε υπηρετήσει ως διοικητής της Κεντρικής Διοίκησης του Στρατού των ΗΠΑ από το 2003 έως το 2007. Ο Abizaid (μαζί με τον Βρετανό στρατηγό Nick Parker) είχαν μεν αναλάβει το καθήκον της αναμόρφωσης του Ουκρανικού στρατού τον Σεπτέμβριο του 2016 (δηλαδή τρεις-τέσσερις μήνες πριν αναλάβει ο Τραμπ) , αλλά παρέμειναν σε αυτή τη θέση μέχρι την αρχή της Ρωσικής Ειδικής Επιχείρησης και μάλιστα αυτοί είχαν επιβλέψει τα σχέδια επίθεσης στο Ντονμπάς που είχε προγραμματιστεί για τον Μάρτιο του 2022.

Οφείλουμε να αντιληφθούμε ότι η πολιτική των ΗΠΑ στο Ουκρανικό είναι διακομματική και διαχρονική έχοντας διαμορφωθεί ήδη από το 1993, όταν ανέλαβε πρόεδρος των ΗΠΑ ο Κλίντον, και παραμένει σταθερά η ίδια. Το κύριο κίνητρο για την πολιτική αυτή, που ντε φάκτο έχει συσπειρώσει το σύνολο των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, είναι η περιπόθητη επέκταση προς ανατολάς, που συζήτησα στο προηγούμενο ερώτημα. Ενώ, το κίνητρο της αντιπαράθεσης με την Κίνα είναι ο περιορισμός της και η παρεμπόδισή της στην ανάπτυξη προς νέες αγορές σε Ασία, Λ. Αμερική και Αφρική.

Το γιατί επιλέγεται η ταυτόχρονη σύγκρουση, αυτό είναι το ανοιχτό ερώτημα.

[1] https://en.desk-russie.eu/2022/04/18/defederating-russia.html

[2] Όλες οι εισηγήσεις, ερωτήσεις και τοποθετήσεις ήταν πολύ ενδιαφέρουσες και αξίζουν συγχαρητήρια στους διοργανωτές.

[3] Αν έχει κάποια σημασία να εκφράσω την άποψή μου, θα πω ότι συμφωνώ με την κριτική που ασκήθηκε προς το ΚΚΕ, αλλά το σχόλιο εδώ δεν γράφεται για να ασχοληθώ με τη θέση του ΚΚΕ

[4] Για την ιστορία να προσθέσω ότι χάρη στη βοήθεια του συνάδελφου Δημήτρη Πατέλη είχα την ευκαιρία (και τον ευχαριστώ γι’ αυτό) να κάνω μια παραπέρα συζήτηση πάνω σε αυτό το ερώτημα με τον προσκεκλημένο του από τη Ν. Κορέα, όπου πλέον είμαι βέβαιος ότι τελικά έγινα αντιληπτός και μάλιστα ‘επαινέθηκα’ για την ‘πολύ καλή’ ερώτηση. Όμως, εξακολουθώ να πιστεύω ότι η τοποθέτηση που άκουσα δεν ήταν επί του θέματος, αν και πήρα την αίσθηση ότι θα πιάσει τόπο η συζήτηση που είχαμε.

[5] Για παράδειγμα, από τα ελάχιστα άρθρα που έχω γράψει και δεν μου ανάρτησε το Antapo/crisis ήταν ένα άρθρο που τραβούσε την προσοχή στις διαδικασίες δημιουργίας στρατιωτικών μπλοκ κατά της Κίνας και έθετε έντονα το ερώτημα του λόγου που οι ΗΠΑ επιλέγουν το διπλό μέτωπο.