Η απασχόληση μετά την πανδημία: «Υβριδική» εργασία, ενισχυμένη ευελιξία
Του Δημήτρη Σταμούλη
Η έλευση της πανδημίας προκάλεσε και συνεχίζει να προκαλεί «τεκτονικές» αλλαγές στην εργασία όπως την ξέραμε προ πανδημίας, στις εργασιακές σχέσεις και τα διάφορα μοντέλα «βέλτιστης» εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης που προτάσσει το κεφάλαιο, ειδικά στους πιο δυναμικούς κλάδους του παγκόσμιου καπιταλισμού. Πολλαπλές μορφές παίρνει η αντίδραση των εργαζομένων, από την αναζήτηση καλύτερων εργασιακών σχέσεων στις ΗΠΑ, την άρνηση νεαρών Κινέζων να ενταφιαστούν στο «996», μέχρι τις πιο συνειδητές τάσεις εργατικής πάλης, όπως οι απεργίες στην Ελλάδα ή και στις ΗΠΑ.
Αντιδραστικές τομές στην εργασία με όχημα την πανδημία
Η πανδημία αποτέλεσε όχημα για ευρύτερες αντιδραστικές ανατροπές στην εργασία όπως την ξέρουμε. Πρόκειται για μια διαδικασία σε πλήρη εξέλιξη σε πολλές χώρες του κόσμου, και ειδικά σε κλάδους αιχμής της τεχνολογίας, που λειτουργούν ως πειραματικό εργαστήρι του σύγχρονου καπιταλισμού. Επιδίωξή τους η πιο αποτελεσματική εκμετάλλευση και υποταγή των εργαζομένων, σε μια εποχή συνεχιζόμενης κρίσης του συστήματος. Μορφές πολλές: Γενίκευση της τηλεργασίας, ειδικά την περίοδο των lockdown, η επέλαση της ελαστικής και ευέλικτης απασχόλησης σε ωράρια, ώρες προσέλευσης, ημέρες απασχόλησης, η ξέφρενη εντατικοποίηση μετά το «άνοιγμα», η επιβολή εργολαβιών και outsourcing υπηρεσιών, το μοντέλο του «συνεργάτη» τύπου eFood στη λεγόμενη gig-economy των πλατφορμών και όχι μόνο.
Στην Ελλάδα, το πλαίσιο που επέβαλε ο νόμος Χατζηδάκη αποτελεί μια τομή στο σύγχρονο εργασιακό μοντέλο και εναρμονίζεται με τις πολιτικές κατευθύνσεις της ΕΕ και τις απαιτήσεις του κεφαλαίου, για «διευθετήσεις» στον χρόνο εργασίας, με ευελιξία ανάλογα με τις απαιτήσεις της «αγοράς» (βλ. εργοδότη).
Το λεγόμενο υβριδικό μοντέλο κερδίζει έδαφος ειδικά στους κλάδους πληροφορικής και επικοινωνίας, συνδυάζοντας εργασία από σπίτι και χώρο δουλειάς. Άνθιση γνωρίζει σε χώρες όπως η Κίνα, το μοντέλο «996»: δουλειά από 9 το πρωί ως 9 το βράδυ, επί έξι ημέρες, πάνω από 70 ώρες την εβδομάδα! Ουσιαστικά το κεφάλαιο στις νέες συνθήκες επιζητεί να αλώσει τον όποιο χρόνο έχει απομείνει στους εργαζόμενους. Να διαχύσει τον εργάσιμο στον ελεύθερο χρόνο. Να μετατρέψει τα σπίτια των εργαζομένων σε χώρους δουλειάς. Να υποτάξει το μυαλό, τη φαντασία, τη δημιουργικότητά τους, ώστε να μεγιστοποιήσει την εκμετάλλευσή τους. Να κατακερματίσει και να αποξενώσει τους εργαζόμενους, να διαλύσει κάθε έννοια συλλογικότητας, αλληλεγγύης, αντίστασης και αγώνα απέναντι στις εργοδοτικές ορέξεις.
Εκμετάλλευση και στο σπίτι και στο γραφείο
«Οι εργαζόμενοι πιθανότατα δεν θα επιστρέψουν στα γραφεία τους με πλήρη απασχόληση, καθώς οι εταιρείες έμαθαν να λειτουργούν με ευελιξία κατά τη διάρκεια της πανδημίας του κορονοϊού», εκτίμησε πρόσφατα η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας Κριστίν Λαγκάρντ, η οποία απεφάνθη τα εξής: «Οδεύουμε προς ένα υβριδικό μοντέλο, όπου ένα μέρος της εβδομάδας θα ξοδεύεται στο γραφείο, έτσι ώστε οι άνθρωποι να μπορούν να συναντιούνται, να μπορούν να πραγματοποιούν τακτικές συναντήσεις και να έχουν πρόσωπο με πρόσωπο επαφή, αλλά το υπόλοιπο της εβδομάδας πιθανότατα ο εργαζόμενος θα δουλεύει από το σπίτι».
Εκατομμύρια εργαζόμενοι σε όλο τον κόσμο, κυρίως σε δουλειές γραφείου, ειδικά την περίοδο των lockdown, βίωσαν το πρωτόγνωρο καθεστώς της τηλεργασίας, ενώ μια σειρά από εργασίες και υπηρεσίες που σχετίζονται με εξ αποστάσεων παροχή υπηρεσιών, όπως το ηλεκτρονικό εμπόριο, γνώρισαν τεράστια ανάπτυξη. Μπορεί ο ακριβής σχεδιασμός αυτών των νέων ρυθμίσεων στην εργασία να μην έχει ακόμα καθοριστεί, ωστόσο «οι άνθρωποι έχουν μάθει κατά τη διάρκεια της πανδημίας και αυτές οι γνώσεις θα ενσωματωθούν και θα χρησιμοποιηθούν για τον μελλοντικό τρόπο εργασίας», προέβλεψε η Λαγκάρντ.
Σε όλο και περισσότερες έρευνες και σε όλο και περισσότερες πολυεθνικές κυριαρχεί η έννοια του λεγόμενου υβριδικού μοντέλου εργασίας. Αυτό το μοντέλο στόχο έχει να αξιοποιήσει προς όφελος του κεφαλαίου το γεγονός ότι όλο και περισσότεροι εργαζόμενοι, παρά την πρόθεση αρκετών εταιρειών για επιστροφή στο γραφείο, εξακολουθούν να προτιμούν την τηλεργασία, έστω και για ορισμένες ημέρες της εργασιακής εβδομάδας, λόγω φόβου για την πανδημία, ή λόγω περιορισμού των μετακινήσεων και εξοικονόμησης χρημάτων και χρόνου.
Είναι χαρακτηριστικό ότι πρόσφατη έρευνα του Gallup για την αγορά εργασίας των ΗΠΑ καταδεικνύει ότι το 72% των πλήρης απασχόλησης εργαζομένων «λευκού κολάρου» (εργαζόμενοι που εκτελούν γραπτή ή γραφειακή εργασία) συνεχίζει να τηλεργάζεται, σ’ αντίθεση με το 14% των εργαζόμενων «μπλε κολάρου» (εργαζόμενοι που εκτελούν κυρίως χειρωνακτική εργασία), το οποίο έχει επιστρέψει στον χώρο εργασίας.
Μια άλλη διεθνής έρευνα της IWG (παγκόσμιος πάροχος ευέλικτων χώρων εργασίας, με παρουσία και στην Ελλάδα), δείχνει ότι το 79% των εργαζομένων θα λάβουν υπόψη τους την πολιτική της επιχείρησης για τηλεργασία κατά τη διαδικασία απόφασης για τον νέο εργοδότη και ότι το 72% νιώθει ότι η εργασία από το σπίτι τους κάνει πιο παραγωγικούς. Αλλά και από την πλευρά τους, οι επιχειρήσεις, βλέπουν αύξηση της παραγωγικότητας των εργαζομένων κατά 40%, εφόσον εφαρμοστούν «βέλτιστες πρακτικές» για την εργασία εξ αποστάσεως. Η τηλεργασία λοιπόν αναδεικνύεται σε πολύ χρήσιμο εργαλείο για το κεφάλαιο.
Πολλές μεγάλες πολυεθνικές «πατώντας» σε αυτό το κλίμα ανάμεσα στους εργαζόμενους «χτίζουν» τους όρους του υβριδικού μοντέλου εργασίας που συνδυάζει μερικές ημέρες εργασία από το σπίτι, και μερικές από το γραφείο, το οποίο όμως κι αυτό δεν θα είναι όπως ήταν προ πανδημίας. Για παράδειγμα, η Amazon δίνει στους εργαζομένους της περισσότερη ευελιξία να εργάζονται από το σπίτι ακόμη και μετά την έναρξη λειτουργίας των γραφείων της το επόμενο έτος. Ο κολοσσός του ηλεκτρονικού εμπορίου απασχολεί σήμερα 1,3 εκατομμύρια υπαλλήλους παγκοσμίως με εκατοντάδες χιλιάδες από αυτούς να λειτουργούν σε «συνεργατικούς ρόλους».
Η Microsoft τον Σεπτέμβριο ανέβαλε επ’ αόριστον την επιστροφή στο γραφείο για τους υπαλλήλους τους, ενώ το Facebook και η Google αναμένουν ότι ένα μέρος των υπαλλήλων τους θα συνεχίσουν να εργάζονται από το σπίτι εάν οι εργασίες τους μπορούν να γίνουν από απόσταση. Το Twitter μάλιστα είπε στους υπαλλήλους του πέρυσι ότι μπορούν να εργαστούν από το σπίτι «για πάντα» αν το επιλέξουν. Ωστόσο, οι περισσότερες μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας επιμένουν ότι οι υπάλληλοί τους πρέπει να είναι έτοιμοι να εργαστούν στο γραφείο δύο ή τρεις ημέρες κάθε εβδομάδα μετά το τέλος της πανδημίας.