Για την δράση της γυναίκας στην ΕΠΟΝ και στον αγώνα της αντίστασης
της Αποστολίας Ντόμαρη
Στην Αντίσταση συμμετέχουν γυναίκες διαφορετικές κοινωνικές τάξεις και αγωνίζονται σε διαφορετικό χώρο και τομέα.
Για παράδειγμα οι αγρότισσες θα παλέψουν στα χωριά τους Γερμανούς που έρχονται να κάψουν τα χωριά τους και να σκοτώσουν τα παιδιά τους. Κάποιες θα πολεμήσουν στο αντάρτικο και άλλες θα βοηθήσουν στον υλικό τομέα του αγώνα (πχ ράβοντας ζεστά ρούχα για τους αγωνιστές). Αργότερα, με την βοήθεια του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ θα οργανωθούν.
Αντίστοιχα στις πόλεις συμμετέχουν στην Αντίσταση κυρίως νέοι και νέες. Η νεολαία από όλες τις κοινωνικές τάξεις θα συμμετάσχει πολύ ενεργά στον αγώνα και στις πολιτικές κινητοποιήσεις. Αυτοί είναι που θα μαζικοποιήσουν την ΕΠΟΝ και το ΕΑΜ. Για πρώτη φορά συμμετέχουν νέοι που δεν είχαν πολιτικοποιηθεί στο παρελθόν και νέα κορίτσια που δεν είχαν ρόλο στην προγενέστερη κοινωνική ζωή. Οι φοιτήτριες είναι η πλειοψηφία των οργανωμένων κοριτσιών, γιατί έχουν εξωτερικά ερεθίσματα και δεν έχουν προλάβει να γαλουχηθούν πλήρως από την οικογένεια τους.
Η ίδρυση μιας αποκλειστικά γυναικείας οργάνωσης ξεκίνησε από την Σπουδάζουσα. Πολλές κοπέλες θα οργανωθούν στο ΚΚΕ και θα οραματιστούν την προσωπική και κοινωνική τους αλλαγή. Οι κοπέλες διαβάζουν, δρουν και κοινωνικοποιούνται. Οι άλλες οργανώσεις χαιρετίζουν την ίδρυση μιας αποκλειστικά γυναικείας οργάνωσης.
Τη διαφορά έκανε η ίδρυση της Λεύτερης Νέας, που ήταν αποκλειστικά γυναικεία οργάνωση. Η ημερομηνία ίδρυσης της δεν ήταν ακριβής και την καθοδηγούσε η Ηλέκτρα Αποστόλου και είχε ως στόχο και όραμα την γυναικεία χειραφέτηση. Η ΛΝ έφτασε να έχει μέχρι και 7.000 μέλη και η διάρκεια ζωής της ήταν μόνο δεκάμηνη (Varon Vassard 2009:325). Αυτό προσέλκυε πολλά κορίτσια και νέες και για τις περισσότερες ήταν η πρώτη οργάνωση που συμμετείχαν και η αφετηρία του αγώνα τους. Με την ίδρυση της ΕΠΟΝ, η ΛΝ αυτοδιαλύθηκε και προσχώρησε εκεί. Χάρης στην ΛΝ, τα επόμενα χρόνια από την ίδρυση της η ΕΠΟΝ κατάφερε να στρατολογήσει εκατοντάδες νέες και νέους.
Η ΕΠΟΝ είναι η πρώτη οργάνωση (μαζί με την ΛΝ) που θέτει το ζήτημα της συμμετοχής των γυναικών σε αυτή. Με την συμμετοχή των γυναικών σε μια αντιστασιακή οργάνωση, μετεξελίσσονταν ο χαρακτήρας και η προσωπικότητα τους. Δεν γίνονταν απευθείας οι ατρόμητες και θαρραλέες γυναίκες, όπως φαίνονταν στις φωτογραφίες. Οι περισσότερες, πριν οργανωθούν, φοβόντουσαν την οικογένεια τους και είχαν τελείως διαφορετικό τρόπο ζωής (Varon Vassard 2009:96). Έτσι, οι γυναίκες παράλληλα με τον αγώνα τους για την απελευθέρωση της χώρας, αγωνίζονταν για την ανεξαρτησία και τη χειραφέτηση τους.
Μεγάλη πλειοψηφία των γυναικών, επίσης, είναι οργανωμένες στην ‘Εθνική Αλληλεγγύη’ και λιγότερες στο ΚΚΕ. Όλες ήθελαν να συμμετάσχουν στον αγώνα, λιγότερες σε ένα κόμμα. Ήταν πιο δύσκολο για αυτές να μπουν σε ένα κόμμα, είχαν περισσότερους περιορισμούς. Με μεγαλύτερη ευκολία, όμως, οι νέες μπορούσαν να γίνουν μέλη στην ΕΠΟΝ. Από προφορικές μαρτυρίες διαβάζουμε ότι οι γυναίκες θεωρούσαν υποτιμητικό, να είναι διαχωρισμένες οι οργανώσεις τους από αυτές των αντρών. Θυμούνται ότι πολλές οργανώσεις που συμμετείχαν ήταν μεικτές. Αντιμετωπίζονταν το ίδιο και όχι με βάση το φύλο τους.
Παράλληλα με την δράση του ΕΑΜ, σημαντικός χώρος για την οργάνωση και την δράση των νέων ήταν η ΕΠΟΝ (Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων, ημερομηνία ίδρυσης 23 Φεβρουαρίου 1943). Όταν ο πόλεμος έγινε πιο αιματηρός, όλες οι μικρές αντιστασιακές οργανώσεις συγχωνεύτηκαν στην ΕΠΟΝ. Είναι κάτι σπάνιο που οι μικρές οργανώσεις δεν ήθελαν να διατηρήσουν την αυτονομία τους και τα κεκτημένα τους, αλλά ενώθηκαν μεταξύ τους με ισοτιμία (Varon Vassard 2009:331).
Η ΕΠΟΝ έφτασε να αριθμεί περισσότερα από 600.000 μέλη. Τα μέλη της ΕΠΟΝ δεν ήταν πρώην μέλη της ΟΚΝΕ και του ΕΑΜΝ. Τον τόνο και την δυναμική στην ΕΠΟΝ τον έδωσαν νέοι και νέες που δεν είχαν ξανά συμμετάσχει στο κίνημα. Οι Επονίτες και οι Επονίτισσες δημιούργησαν ένα νέο πρότυπο ανθρώπου (Varon Vassard 2009:332). Στο σήμα της ΕΠΟΝ αποτυπώνεται ο σκοπός του αγώνα. Δύο νέοι, ένα αγόρι και ένα κορίτσι, είναι πάνω σε μια σκάλα και ανεβαίνουν προς τον ήλιο. Το σύνθημα τους ήταν «πολεμάμε και τραγουδάμε». Έτσι αποτυπώνεται η ισότητα στον αγώνα, η ισότητα που θέλουν να υπάρχει μετά τον πόλεμο, η αισιοδοξία και η ελπίδα (Βερβενιώτη 2010:260).
Εκεί είναι φανερός ο νέος χαρακτήρας και η προηγούμενη πολιτική δουλειά που έκαναν οι γυναίκες. Για πρώτη φορά, σε μια μεικτή οργάνωση, οι κοπέλες θα αναλάβουν την θέση της καθοδηγήτριας και ο ρόλος τους δεν θα είναι δευτερεύων.
Άρθρο 8, Δωδεκάλογος της ΕΠΟΝ¨
«Θέλουμε εμείς οι νέες, λυτρωμένες από τον απατηλό και παραστρατημένο φεμινισμό, να σπάσουμε τις αλυσίδες της πολύμορφης σκλαβιάς μας και να αγωνιστούμε ολόψυχα πλάι και μαζί με τους νέους, και να κατακτήσουμε την οικονομική, την πολιτική και την κοινωνική ισότητα. Μόνο έτσι θα λάμψει ο αληθινός εαυτός μας και θα υψωθούμε στον γνήσιο γυνακείο ανθρωπισμό»
(Βερβενιώτη 2010:270).
Η ΕΠΟΝ δεν ασχολείται μόνο με εθνικοαπελευθερωτικά ζητήματα και αυτό φαίνεται γιατί δεν υπάρχει η λέξη αυτή στον τίτλο της. Η μαζικότητα της ΕΠΟΝ εξηγείται γιατί έδωσε όραμα στα αιτήματα και στον πόθο των νέων (Varon Vassard :333). Η ΕΠΟΝ πήρε θέση για καίρια ζητήματα των νέων και το άτομο μέσα από αυτήν απέκτησε αξία. Βασικός στόχος της οργάνωσης ήταν η ανάπτυξη του νέου ανθρώπου, την ώρα που το φασιστικό καθεστώς την κατέστρεφε. Η ΕΠΟΝ οργάνωσε τον πολιτισμό, πρόσφερε θέατρο και ψυχαγωγία. Βοήθησε επίσης, στην κοινωνική περίθαλψη. Στην Θεσσαλία λειτούργησε το 73% των σχολείων της, στην Κρήτη ιδρύθηκαν 804 λέσχες πολιτισμού και στην Δ. Μακεδονία 158. Όπου υπήρχαν Επονίτες βοηθούσαν στην ανοικοδόμηση των περιοχών. Τον πιο σπουδαίο ρόλο, όμως, η ΕΠΟΝ τον έδωσε στην Αθήνα. Στις μεγάλες διαδηλώσεις της Αθήνας, οι Επονίτες και οι Επονίτισσες ήταν πάντα στις πρώτες γραμμές του αγώνα. Ο ρόλος των νέων στην ΕΠΟΝ ήταν πολύ ελπιδοφόρος. Έδιναν αισιοδοξία και πνοή στο κίνημα. Η ΕΠΟΝ οργάνωσε και μικρότερα παιδιά, τα λεγόμενα «αετόπουλα». Τα παιδιά βοήθησαν το κίνημα, δρούσαν ως πληροφοριοδότες.
Σε αυτήν την περίοδο έχουμε την πρωτόγνωρη καθολική συμμετοχή των γυναικών στην μάχη για την απελευθέρωση της χώρας. Πρώτη φορά στην Ελληνική ιστορία, οι γυναίκες έχουν την δυνατότητα να δημιουργήσουν οι ίδιες την ιστορία τους και συμμετάσχουν ενεργά στον δημόσιο χώρο και στο πολιτικό γίγνεσθαι. Από την μαζικότητα του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ δεν θα μπορούσαν να λείπουν οι γυναίκες. Εάν δεν υπήρχαν αυτές άλλωστε, ο αριθμός των μελών θα ήταν πολύ μικρότερος και ίσως η πορεία του αγώνα να είχε εξελιχθεί αλλιώς.
Ο ρόλος της γυναίκας στην Εθνική Αντίσταση ήταν σπουδαίους για όλους τους λόγους που προαναφέρθηκαν. Εάν η γυναίκα δεν είχε συμμετάσχει στην Αντίσταση, πιθανόν να είχαν ηττηθεί οι αντάρτες από πολύ νωρίς. Η συνεισφορά της ήταν πολύτιμη. Ξεκίνησε να συμμετάσχει στον αγώνα με την υλική και ηθική υποστήριξη της, έπειτα συμμετείχε στις πολιτικές κινητοποιήσεις και ευρύτερα στην πολιτική, και μετά το 1943 στον ένοπλο αγώνα. Τα τρία στάδια συμμετοχής της στον αγώνα αποτελούν το ένα αναγκαία εξέλιξη του άλλου. Δεν θα μπορούσε κατευθείαν να συμμετάσχει στο στρατιωτικό μέρος του αγώνα εάν δεν βοηθούσε με την άυλη υποστήριξη της. Έτσι, οι αντάρτες είδαν την αγωνία και το πάθος στα μάτια των γυναικών και σταδιακά άρχισαν να τις εμπιστεύονται. Βεβαίως τις φέρονταν υποτιμητικά, όμως, μέσα από την ίδια την εξέλιξη του αγώνα, άλλαξε η άποψη τους για αυτές, και οι ίδιες οι γυναίκες βίωσαν την απελευθέρωση και απεξάρτηση τους από την οικογένεια.
Η πολύτιμη δράση των γυναικών συνεχίστηκε και μετά την Εθνική Αντίσταση. Οι γυναίκες που πολέμησαν στην κατοχή, την περίοδο του εμφυλίου πολέμου έγιναν αντάρτισσες στον ΔΣΕ. Η αλήθεια όμως είναι ότι, στην Εθνική Αντίσταση μεμονωμένες γυναίκες πολέμησαν μαζί με τον ΕΛΑΣ, όμως στον εμφύλιο πόλεμο ο αριθμός των γυναικών έγινε μαζικότερος.
Οι αγώνες των γυναικών στην Αντίσταση και στον εμφύλιο είναι σημαντικοί γιατί φάνηκε όχι μόνο τι έδωσε η γυναίκα σε αυτούς τους αγώνες, αλλά και τι πήρε από αυτούς (Κίνηση «η γυναίκα στην Αντίσταση:8). Και αυτό είναι το πιο σημαντικό για τις αγωνίστριες, γιατί έτσι εξελίχθηκαν και κοινωνικά και ατομικά απελευθερώθηκαν.
Ανώνυμος (1982). Γυναίκες στην Αντίσταση. Αθήνα: κίνηση η γυναίκα στην Αντίσταση.
Βερβενιώτη, Τ. (2006). Αντάρτισσες του ΕΛΑΣ και μαχήτριες του ΔΣΕ. Κλειώ, Περιοδική Έκδοση για τη Νεότερη Ιστορία, Αφιέρωμα: Στρατός και αντάρτες στη δεκαετία του 1940, τχ. 3. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Επίκεντρο, 163-187.
Βερβενιώτη, Τ. (2013). Η γυναίκα της Αντίστασης. Αθήνα: Κουκκίδα. (πρώτη έκδοση 1994).
Varon Vassard O. (2009). Η ενηλικίωση μιας γενιάς: Νέοι και νέες στην Κατοχή και στην Αντίσταση (επιμ. Καίρη Μ.) Αθήνα: Εστία.