Η Πανδημία του Ανορθολογισμού (Περί Αντιεμβολιαστών) (*)

του Βασίλη Λιόση 

(*) Μία εκδοχή του κειμένου δημοσιεύτηκε στην ΕΦΣΥΝ στις 21/7/21

Όταν ξεκινούσε η πανδημία μάλλον λίγοι θα μπορούσαν να φανταστούν ότι θα προέκυπτε μία δεύτερη παράλληλη πανδημία· αυτή του ανορθολογισμού. Τι είναι, όμως, ο ανορθολογισμός; Εν συντομία, θα λέγαμε πως είναι ο τρόπος σκέψης και τα ιδεολογήματα που δεν αντιστοιχούν στην πραγματικότητα, δεν λαμβάνουν υπόψη τα επιστημονικά πορίσματα κι επιτεύγματα και συγκροτούν θεωρίες που είναι παντελώς αστήρικτες και αναπόδεικτες. Το βασικό, ωστόσο,  ερώτημα είναι ποιος παράγει τον ανορθολογισμό, τον προωθεί, τον υιοθετεί, γιατί βρίσκει ευήκοα ώτα.

Ανοίγοντας το πλάνο πρέπει να δούμε πως ο ανορθολογισμός είναι συστατικό στοιχείο του καπιταλιστικού εποικοδομήματος και ο κάθε άνθρωπος δέχεται την επιρροή του καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Ας σκεφτούμε με τι ταινίες μεγαλώνει ένα παιδί, με τι μεταφυσικά παραμύθια και αναγνώσματα (ασφαλώς δεν είναι όλα τα παραμύθια και τα αναγνώσματα τέτοια), τι παραδοξολογίες εκτοξεύονται από τους φορείς της θρησκείας, πόσο εδραιωμένες είναι οι απόψεις που αποδέχονται τον ρόλο του ματιάσματος/ξεματιάσματος και την επίδραση των άστρων στην πορεία της ζωής μας. Επομένως, οι συνειδήσεις, τουλάχιστον ένα μέρος τους, είναι «εκπαιδευμένες» να δεχτούν και να αναπαράγουν οποιαδήποτε θεωρία που υποτίθεται ότι εξηγεί την τρέχουσα πραγματικότητα. Έτσι, έχουμε φτάσει να υπάρχει ένα ποσοστό ανθρώπων να πιστεύει ότι η γη είναι επίπεδη, ότι στο εσωτερικό της γης ζουν διάφορα όντα, ότι τα εμβόλια είναι επικίνδυνα γιατί μας εμφυτεύουν τσιπάκια για τον έλεγχο του εγκεφάλου μας, ότι το εμβόλιο είναι σημάδι του αντίχριστου, ότι η πανδημία συνδέεται με την τεχνολογία 5G. Να αναφέρουμε χαρακτηριστικά πως σε δημοσκόπηση που πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ, νέοι των ηλικιών 18-24 απάντησαν πως δεν είναι σίγουροι πως η γη είναι σφαιρική σε ποσοστό 34%!

Έχουμε φτάσει πλέον σε καταστάσεις τραγελαφικές αλλά κυρίως ανησυχητικές. Με ιερείς που κοινωνούν τον κόσμο με ένα κουταλάκι, άλλους ιερείς που απειλούν όσους πιστούς εισέρχονται στους ναούς με μάσκα, ενώ οι πιο ακραίοι ανοίγουν τα φέρετρα ανθρώπων που πέθαναν από κορονοϊό και φωνάζουν πως δεν υπάρχει ο covid-19.  Αρνητικό ρόλο στη δημιουργία του λεγόμενου αντιεμβολιαστικού κινήματος έπαιξαν φυσικά και πολιτικοί ηγέτες του δυτικού κόσμου και ιδιαίτερα ο Μπολσονάρο, ο Μπόρις Τζόνσον και ο Ντόναλντ Τραμπ. Είναι αυτοί που μίλαγαν για μια απλή γρίπη και σύστηναν την κατάποση χλωριούχων διαλυμάτων. Έτσι, φτάσαμε στην Ελλάδα σε μία δημοκοπική έρευνα το καθόλου ευκαταφρόνητο 16,7%, να θεωρεί πως ο κορονοϊός είναι μία συνηθισμένη ασθένεια. Εννοείται πως σε αυτό συνέτειναν και οι παλινωδίες της κυβέρνησης, οι αντιφάσεις της, τα σοβαρά λάθη της, οι ανακρίβειες, η μη συγκροτημένη επιχείρηση ενημέρωση των πολιτών.

Υπάρχει, όμως, ανάμεσα σε όλα αυτά και μία ψυχοκοινωνική παράμετρος. Πρόκειται για την περιορισμένη αυτοαντίληψη ανθρώπων που είναι χαμηλού μορφωτικού επιπέδου. Σύμφωνα με τους ψυχολόγους Ντάνινγκ και Κρούγκερ οι οποίοι περιέγραψαν το 1999 το σχετικό φαινόμενο που πήρε το όνομά τους, οι άνθρωποι που υστερούν σε γνώση υπερεκτιμούν τις ικανότητές τους, αδυνατούν να εντοπίσουν τα λάθη τους, επιμένουν πεισματικά στις αλήθειες τους. Σε μια παραλλαγή του αυτό το λέγαμε παλιά ως εξής: η ημιμάθεια είναι χειρότερη από την αμάθεια. Όπως και να έχει πρόκειται για ένα κοινωνικό φαινόμενο και αυτό γέννημα των ίδιων των κοινωνικών δομών. Δεν πρόκειται για γονιδιακή ιδιαιτερότητα, αλλά για μία διαμορφούμενη κατάσταση εντός συγκεκριμένου πλαισίου. Σε πρόσφατη έρευνα που πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ διαπιστώθηκε πως οι άνθρωποι που αποδέχονται τις θεωρίες συνωμοσίας ήταν συνήθως χαμηλού μορφωτικού επιπέδου και χαμηλού αλφαβητισμού όσον αφορά τα ζητήματα υγείας.

Υπάρχει, όμως, και μία σοβαρότατη ιδεολογικοπολιτική διάσταση σε όλα αυτά. Πρώτο, οι ανορθολογικές θεωρίες συνωμοσίας εκπορεύονται αποδεδειγμένα από ακροδεξιούς κύκλους και δεύτερο ενδύονται με αντικαπιταλιστικό περιεχόμενο. Έτσι, στοχοποιούνται μεμονωμένοι καπιταλιστές π.χ. ο Μπιλ Γκέιτς ή το πολύ ένα μέρος των εταιρειών π.χ. φαρμακοβιομηχανίες αλλά όχι το μεγάλο κεφάλαιο εν γένει. Αυτό δημιουργεί μία απολύτως στρεβλή κατάσταση αφού την όποια δυσαρέσκεια την καρπώνονται τα λάθος πρόσωπα και τα λάθος πολιτικά σχήματα. Ας θυμηθούμε πως υπάρχει ιστορική εμπειρία με βάση την οποία οι ναζί διέγραψαν ανοδική τροχιά με αντικαπιταλιστική ρητορεία την οποία βεβαίως και την είχαν κατάλληλα προσαρμοσμένη ώστε να είναι ακίνδυνη και την διοχέτευσαν προς τα εκεί που επιθυμούσαν. Άλλωστε, οι κινητοποιήσεις των αντιεμβολιαστών στη σύγχρονη Γερμανία διοργανώθηκαν και στηρίχθηκαν από τη γερμανική ακροδεξιά και τους νεοναζί. Παράλληλα δεν θα πρέπει να ξεχνάμε πως ο ναζισμός του μεσοπολέμου στηρίχτηκε σε ό,τι ανορθολογικό υπήρχε: τον ρατσισμό, τον κοινωνικό δαρβινισμό, ακόμη και στη δοξασία ότι η άρια φυλή προερχόταν από εξωγήινους.

Θα ήταν παράλειψη να μην πούμε πως μαζί με όλα αυτά ελλοχεύει κι ένας άλλος κίνδυνος αυτή τη φορά από «άλλη πλευρά». Ο κίνδυνος του ελιτισμού. Της από καθέδρας διδασκαλίας απέναντι στην «πλέμπα», σε αυτόν που εκτοξεύει ανοησίες. Κανένας δεν πρόκειται να πεισθεί επειδή κάποιος «συγκροτημένος» θα τον επιπλήξει. Ούτε απλώς θα πεισθεί με δομημένα επιχειρήματα όσο κι αν αυτά είναι αναγκαία. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί τόσο με τον επίμονο διάλογο σε ατομική βάση όσο και με τις κινηματικές διαδικασίες που μετασχηματίζουν την κοινωνική ψυχολογία. Αλλιώς θα απορούμε βλέποντας την παρακμή της κοινωνίας.