του Rémy Herrera*

Cause commune, Φάκελος Νο 22, Μάρτιος/Απρίλιος 2021

μετ. Δ. Περδίκης

Το σημερινό σύστημα της Κίνας είναι παρόμοιο με αυτό μιας οικονομίας «με καπιταλιστές, αλλά όχι καπιταλιστική». Η παρουσία καπιταλιστών σε έναν δεδομένο κοινωνικό σχηματισμό δεν σημαίνει ότι είναι καπιταλιστικός.

Τι θα λέγαμε αν η γαλλική κυβέρνηση αποφάσιζε, κάτω από τη λαϊκή πίεση, να κολλεκτιβοποιήσει την ιδιοκτησία της γης, να εθνικοποιήσει τις υποδομές, να μετατρέψει τις μεγάλες βιομηχανικές εταιρείες σε κρατικές, να εισαγάγει τον κεντρικό σχεδιασμό, να ανακτήσει τον έλεγχο του νομίσματος και των μεγάλων τραπεζών, να ελέγξει τους όρους υπό τους οποίους οι ξένες εταιρείες θα μπορούσαν να εγκατασταθούν στη Γαλλία και, επιπλέον, να εγκαταστήσει ένα κομμουνιστικό κόμμα στην κορυφή της κυβέρνησης για να επιβλέπει ένα υπερδύναμο κράτος; Θα ήταν γελοίο να πούμε ότι η Γαλλία είναι καπιταλιστική; Σίγουρα όχι. Είναι βέβαιο ότι θα ακούγαμε να γίνεται λόγος για κομμουνισμό, ακόμη περισσότερο από τον σοσιαλισμό. Παραδόξως, όμως, είναι ο όρος «σοσιαλιστής» που οι άνθρωποι αρνούνται να εφαρμόσουν στο σύστημα που ισχύει σήμερα στην Κίνα.

Γιατί συμβαίνει αυτό; Μήπως είναι λόγω αποφάσεων όπως αυτές που επέτρεψαν στην Κίνα να καταγράψει τους υψηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης στον κόσμο εδώ και αρκετές δεκαετίες και να γίνει η κορυφαία οικονομική δύναμη στον κόσμο; Θα μπορούσε να είναι για να πιστωθεί ο καπιταλισμός για επιτεύγματα που δεν έχει πλέον και για επιτυχίες που δεν δικαιούται; Για να αποφύγουμε να υπονοήσουμε ότι ο σοσιαλισμός θα μπορούσε να πετύχει;

Σοσιαλισμός με κινεζικά χαρακτηριστικά

Σήμερα, και από την έναρξη της επανάστασης, όλοι οι τομείς που οι κινεζικές δημόσιες αρχές θεωρούν ότι είναι στρατηγικής σημασίας για την ανάπτυξη της οικονομίας, την ευημερία της κοινωνίας, τα ανώτερα συμφέροντα του έθνους ή την εικόνα της χώρας τους, τίθενται, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, υπό κρατικό έλεγχο. Όπως είπαμε, αυτό κυμαίνεται από την ιδιοκτησία της γης και των φυσικών πόρων μέχρι το νόμισμα και το τραπεζικό σύστημα, τις υποδομές, τεράστιo μέρος της βιομηχανίας, την εκπαίδευση, την έρευνα και, φυσικά, την άμυνα. Κατά συνέπεια, το να «ξεχνάμε» την αιτιώδη σχέση μεταξύ του γεγονότος ότι αυτές οι κρίσιμες δραστηριότητες εξακολουθούν να βρίσκονται στα χέρια των δημόσιων φορέων λήψης αποφάσεων – και τελικά των αξιωματούχων του Κομμουνιστικού Κόμματος – και των εκθαμβωτικών επιτυχιών της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας θα φαινόταν, στην καλύτερη περίπτωση, αποτυχία λογικής συλλογιστικής, στη χειρότερη, σκόπιμη προσπάθεια απόκρυψης της αλήθειας κάτω από έναν μανδύα ψεύδους. Η άνοδος της Κίνας μας αναγκάζει να επανεξετάσουμε τους βαθιά ριζωμένους λόγους για την παρακμή των δυτικών οικονομιών, καθώς και εκείνους για την παρακμή των κοινωνιών τους, η μοίρα των οποίων έχει εγκαταλειφθεί στην αρπαχτή της χρηματοπιστωτικής σφαίρας (Σ.τ.Μ., la finance). Και θα πρέπει να έχετε χάσει κάθε κριτική σκέψη, και μάλιστα κάθε αίσθηση της λογικής, για να μη βλέπετε την αποτυχία του καπιταλισμού.

Αλλά τι σημαίνει στην πραγματικότητα ο «σοσιαλισμός με κινεζικά χαρακτηριστικά»; Σίγουρα όχι κομμουνισμό, γιατί αν με τον όρο «κομμουνιστικό σχέδιο» εννοούμε ένα μαρξικό όραμα για την κατάργηση της μισθωτής εργασίας, την παρακμή του κράτους και την αυτοοργάνωση των παραγωγών, τότε αυτό δεν αποτέλεσε πραγματικά το ερώτημα περισσότερο στην Κίνα από ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη «πραγματικά υπάρχουσα σοσιαλιστική» χώρα, – αυτό ήταν λιγότερο θέμα ιδεολογικής επιλογής, παρά επειδή ο αγώνας του λαού με τα όπλα, για την επιβίωσή του, ενάντια στην επιθετικότητα του ιμπεριαλισμού έπρεπε να είναι διαρκής, και η ταξική πάλη συνέχισε να λειτουργεί στην επανάσταση, πέρα από την κατάληψη της κρατικής εξουσίας. Αυτό δεν αλλάζει το γεγονός ότι, μετά από σχεδόν τριάντα χρόνια πολέμου, και μετά από μια ριζοσπαστικοποίηση της επαναστατικής διαδικασίας, ένα κράτος επανιδρύθηκε στην Κίνα και ισχυρίστηκε ότι είναι κομμουνιστικό – ενώ σταδιακά απομακρύνθηκε από τον σοβιετισμό.

Μια οικονομία «με καπιταλιστές, αλλά όχι καπιταλιστική»

Είναι κρατικός καπιταλισμός; Λόγω των αντιφάσεων που μεταφέρουν, οι όροι αυτοί καθιστούν δυνατό να περιοριστεί το εύρος των δυνατοτήτων μεταξύ των ακραίων πόλων του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού, αλλά αφήνουν κάποια ασάφεια στον ορισμό ενός θεσμικού μείγματος που είναι μοναδικό στον κόσμο. Προτιμούμε να μη χρησιμοποιούμε τον όρο «κρατικός καπιταλισμός» για να περιγράψουμε την κινεζική κατάσταση, αν και παραδεχόμαστε ότι η έκφραση είναι αρκετά κοντά στην πραγματικότητα. Αντί για τον κρατικό καπιταλισμό, ο οποίος αναφέρεται στη μορφή του «καπιταλισμού χωρίς καπιταλιστές» -η λογική τάση του οποίου είναι να εξελιχθεί προς τον «καπιταλισμό με καπιταλιστές», όπως συνέβαινε στην ΕΣΣΔ- το σύστημα στην Κίνα σήμερα είναι, κατά την άποψή μας, παρόμοιο με αυτό μιας οικονομίας «με καπιταλιστές, αλλά όχι καπιταλιστική». Η παρουσία καπιταλιστών σε έναν δεδομένο κοινωνικό σχηματισμό δεν σημαίνει ότι είναι καπιταλιστικός. Ούτε η ύπαρξη μιας κυβέρνησης που ισχυρίζεται ότι είναι «σοσιαλιστική για τον εικοστό πρώτο αιώνα» αποτελεί εγγύηση ότι η οικονομία της θα γίνει πράγματι σοσιαλιστική, εφόσον δεν έχουν πραγματοποιηθεί οι διαρθρωτικοί μετασχηματισμοί που είναι απαραίτητοι για να συμβεί αυτό.

Επειδή, βασικά, η κινεζική εμπειρία δείχνει αυτό: Σε μια νικηφόρα επαναστατική διαδικασία που κατάφερε να οικοδομήσει ένα ισχυρό και οργανωμένο Κομμουνιστικό Κόμμα, το οποίο επιβλέπει ένα ισχυρό, αποτελεσματικό κράτος αφιερωμένο στην ενίσχυση της εθνικής ανεξαρτησίας και στην ικανοποίηση της ευημερίας του πληθυσμού, και νομιμοποιημένο από τα αποτελέσματα της δυναμικής αύξησης του ΑΕΠ, η οικονομική και η πολιτική εξουσία μπορεί να μην συμπίπτουν, οι εκπρόσωποι της μιας ή της άλλης μπορεί να μην αντιστοιχούν ακριβώς και, τέλος, οι κάτοχοι της πρώτης μπορεί να βρίσκονται υπό τη στενή κηδεμονία των κατόχων της δεύτερης.

Με άλλα λόγια, μια (σχεδόν) ολοκληρωτική πολιτική απαλλοτρίωση της αστικής τάξης δεν συνεπάγεται απαραίτητα την απαλλοτρίωση όλου του οικονομικού της κεφαλαίου, εφόσον το κόμμα εξακολουθεί να είναι σε θέση να αποτρέψει την ανασυγκρότηση των διαφόρων αστικών συνιστωσών σε μια κυρίαρχη τάξη – στο κράτος. Το γεγονός ότι οι καπιταλιστές έχουν προσχωρήσει στο ΚΚΚ δείχνει ότι έχουν κατανοήσει αυτή την περίπλοκη κατάσταση και τι διακυβεύεται- όπως ακριβώς και η σημερινή εντατικοποίηση των εκστρατειών κατά της διαφθοράς σε εθνική κλίμακα αντανακλά, ως ένα βαθμό, μια σαφή επιθυμία της πολιτικής ηγεσίας να εμποδίσει την πιθανή συμμαχία της με τις ξένες μεγάλες επιχειρήσεις, και ιδιαίτερα με την παγκοσμιοποιημένη υψηλή χρηματοπιστωτική σφαίρα.

Διατήρηση του πολιτικού ελέγχου

Ο στόχος του ΚΚΚ δεν είναι να απαλλοτριώσει τα πάντα οικονομικά, αλλά να διατηρήσει τον πολιτικό έλεγχο των πάντων. Η συνύπαρξη δημόσιων και ιδιωτικών δραστηριοτήτων, που η μία υποκινείται από την άλλη στο πλαίσιο ενός υβριδικού συστήματος, είναι το μέσο που έχει επιλεγεί για να αναπτυχθούν στο μέγιστο βαθμό οι παραγωγικές δυνάμεις της χώρας – μεταξύ άλλων με την προσέλκυση ξένων κεφαλαίων και την εισαγωγή προηγμένων τεχνολογιών – και επομένως το επίπεδο ανάπτυξής της, με διακηρυγμένο στόχο να συνεχιστεί η προσπάθεια βελτίωσης των συνθηκών διαβίωσης του πληθυσμού και να μην εγκαταλειφθεί ο σοσιαλισμός, αλλά να εμβαθυνθεί η διαδικασία της σοσιαλιστικής μετάβασης που ξεκίνησε το 1949. Παραδόξως, η Κίνα εξακολουθεί να είναι μια αναπτυσσόμενη χώρα. Η διαδικασία αυτή θα είναι μακρά, δύσκολη και γεμάτη αντιφάσεις και κινδύνους. Η πορεία της παραμένει σε μεγάλο βαθμό απροσδιόριστη. Ωστόσο, η επιμονή σε αυτό το σύστημα πολλών χαρακτηριστικών που διαφέρουν από τον καπιταλισμό και που, κατά την άποψή μας, σχετίζονται με την υλοποίηση ενός σοσιαλιστικού σχεδίου, καθώς και στοιχείων που φέρουν τη δυνατότητα για μια ισχυρή επανενεργοποίηση του τελευταίου, μας οδηγεί στο να συστήσουμε να λάβουμε σοβαρά υπόψη μας την έννοια του «σοσιαλισμού της αγοράς με κινεζικά χαρακτηριστικά». Ακόμη και αν, ας το επαναλάβουμε, η έκβαση μιας τέτοιας μετάβασης είναι αβέβαιη.

*Ο Rémy Herrera είναι οικονομολόγος. Είναι διευθυντής έρευνας στο CNRS.

Για περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με το επιχείρημα που αναπτύσσεται στο παρόν άρθρο, διαβάστε: Rémy Herrera and Zhiming Long, La Chine est-elle capitaliste?, Éditions Critiques, 2019.